"Moeder, waarom leven wij?"

Ik breng het verhaal van de vrouwelijke generatielijn van Micheline. Micheline woont in de Denderstreek. Haar woonplaats Liedekerke kent zijn geschiedenis als arm boerendorp. Het dorp heeft een inmiddels lang vervlogen tijd gekend waarin het merendeel van de bewoners het zodanig krap had, dat ze zich geen schoeisel konden veroorloven. Meer dan het halve dorp liep dus 'blootvoets'. De gemeente heeft daaraan door de loop der tijden zijn bijnaam ontleend, welluidend 'Stad Berrevoesj'.
Zo ook de grootmoeder van Micheline. Zij heette Valentina.

Valentina woonde in Liedekerke, op het gelijkvloers van een 'werkmanshuis' dat twee kamers telde: een keuken en een leefruimte. Daar woonde men met twaalf personen. Op het eerste verdiep woonde er een ander kroostrijk gezin, zoals dat in die tijd gangbaar was. We spreken nu van eind negentiende eeuw, begin twintigste eeuw.
Die ganse blok bescheiden huisjes is nu nog steeds in Liedekerke gekend als de 'werkmanshuizen'. Ze ademen met lichte zweem nog de harde ontberingen die de mensen daar ooit hebben doorstaan. Achteraan de huizen is de gemeenschappelijke buitenruimte nog stille getuige van hoe de mensen vroeger 'op blokken' (stoeltjes met korte poten) tegen hun gevel zaten, en iedere avond met mekaar praatten, en dus lief en leed deelden.
Valentina was daar de vroedvrouw 'Avant-la-lettre'. Menigeen kind heeft zij in leven gehouden door pasgeborenen onder andere te voeden met suikerwater, een van de weinige remedies die toen voorhanden waren. Nog tot op de dag van vandaag is er een hoogbejaarde wonend in diezelfde werkmanshuizen, die claimt te zijn gered door deze vrouw. Valentina zelf kende net als velen een zeer hard bestaan. Samen met haar echtgenoot voedde ze tien kinderen op, tot het noodlot toesloeg. Haar man kloeg over buikpijn en omdat dit bleef aanhouden, trok hij op een dag, voorzien van de obligate rode boerenzakdoek met spijs, per trein naar het ziekenhuis. Hij bleek appendicitis te hebben, de aandoening waaraan hij niet veel later overleed. Hij keerde nooit meer huiswaarts. Valentina, achterblijvend zonder het inkomen van haar overleden echtgenoot, diende zich te verlaten op de twee zonen die het huishouden telde. Zij werden van de ene op de andere dag de kostwinners voor het elfkoppig gezin.  Niet zelden was er weinig tot geen eten 's avonds.

Armoede - bedenk ik mij - was toen misschien meer eenduidig. De probleemstelling was eenvoudiger, de armoede was (sterk) zichtbaar, en makkelijker definieerbaar. De kloof was zeer lange tijd geleden veel duidelijker dan nu. Er bestond toen in een dorp als Liedekerke de hele rijke burger, en de hele arme burger, en een groepje ergens tussenin. Een gevaar waar mijn vader me zo'n 36 jaar geleden op wees: "Binnen 50 jaar zullen er enkel nog heel rijke mensen zijn, en nog alleen heel arme". Wat heb ik al vaak aan die sterke stelling gedacht de laatste jaren. Zal de geschiedenis zich voor een zoveelste cyclus gaan herhalen?

Als we overgaan naar het jongste kind van Valentina, dan komen we terecht bij een dochter die Maria heette. Maria komt in dezelfde levensloop als haar moeder ervoor terecht, en sticht dus een eigen arm gezin. Een gezin waarin er elf kinderen worden geboren, waarvan er twee - een tweeling en tevens zonen - overlijden kort na hun geboorte. Maria's echtgenoot, een man van een meer gegoed gezin, stapt mee in haar sporen. Net zoals vele mannen in diezelfde setting laat hij de avond van de uitbetaling van zijn loon (toen 'in de hand'), de helft achter op café. Het is aan Maria om creatief te zijn en de eindjes aan mekaar te knopen. Want zelfs met een helft loon meer, heeft het gezin het zeer zwaar. Maria breidde de kleding van haar kinderen zelf: hemdjes, rokjes en jurken. Wanneer een kledingstuk te klein was geworden, werd het begindraadje van het breisel weer losgetrokken, totdat deze opnieuw tot een bol wol was verworden. Met deze bol wol - en een draad van een andere bol er in verwerkt - breidde zij een nieuw kledingstuk. Geen enkel middel mocht verloren gaan. Daar was gewoon geen ruimte voor.
Maria houdt na de sterfte van haar tweeling één zoon over. De jongen blijkt talent te hebben voor techniek, en bezit een goed stel hersenen. Hij is de enige van het gezin die de middelbare school kan afmaken. De overige kinderen, allemaal dochters, gaan vóór hun veertiende verjaardag in loondienst. Na het behalen van zijn diploma, laat hij het leven door een ongeval. Door zijn overlijden wordt in het gezin de hoop op een andere, betere toekomst aan diggelen geslagen en morrelen ze in dezelfde trant verder.

Dochter van Maria is dus Micheline. Micheline is de persoon die deze generationele getuigenis aflevert. Een getuigenis van het leven van haar grootmoeder (dat ze van de dame zelf mondeling kreeg overgedragen), getuigenis van het leven van haar moeder (dat ze grotendeels aan de zijlijn maar ook in het midden ervan heeft 'mee' beleefd), getuigenis van haar eigen leven (dat financieel gezien nog steeds zijn ups en downs kent), en getuigenis van het leven van haar eigen dochter, die ze op dagelijkse basis ondersteunt. Micheline heeft de 'oude' armoede gekend, de 'overgangsarmoede', en de 'nieuwe' armoede. Armoede blijft armoede, maar ze uit zich evolutionair gezien in andere vormen, daar waar onze maatschappij geëvolueerd is, voor dit verhaal ruwweg van de opkomst van de industrie tot de teloorgang ervan. Waar vandaag niet alleen honger en kou de armoede kenmerkt, is het gegeven complexer geworden. We zien niet enkel meer aan de blootvoetsheid of iemand arm is...

Millie is de jongste generatie, achterkleindochter van Valentina, de vroedvrouw en het schoolvoorbeeld van de 'nieuwe' armoede. Millie is al geruime tijd alleenstaande en heeft drie kinderen, en weet al jaren telkens de financiële uitdagingen te overbruggen. Ze heeft al jaren een voltijdse tewerkstelling en zou dus niet echt financiële problemen horen te hebben (zo wordt vaak verondersteld wanneer pratend over het gegeven 'armoede'). Ze weet zelfs een eigen woning te verwerven, waar ze woont met haar kinderen. De kinderen verblijven een week bij Millie en een week bij hun papa. Tijdens de week dat Millie alleen is, worden er geen boodschappen gedaan. Het budget voor voeding beperkt zich immers tot het saldo van de maaltijdcheques voor die maand. 
Millie heeft een maandelijks budget voor drie personen van 600 EUR. Dat betekent concreet dat onverwachte kosten nefast zijn. Kleding kopen is moeilijk en moet worden gepland. Gelukkig krijgt zij veel kleding voor hergebruik van familieleden. 'Speciale' verwachtingen van de kinderen (en vaak zeer gegund, stelt Millie) gaan ten koste van andere zaken die van dat krappe budget deel uitmaken. Andere voorbeelden van die realiteit zijn dat er moet rekening worden gehouden met het feit dat er op het einde van de maand mogelijks nog moet getankt worden. Millie mist enkele tanden in haar gebit. Dit zorgt voor ongemak bij het eten, maar een brug laten plaatsen of een stifttand is volstrekt onmogelijk. Er is geen tussenkomst via de sociale zekerheid, en die kost kan zij niet dragen. Ze kan immers ook niet sparen. Er is iedere maand een periode wanneer de bankrekening leeg is.  De gemeente schakelde voor de afvalverwerking een tijd geleden over van vuilzakken op rol, naar een container met bijhorende rekening. Vroeger kon Millie aan het begin van de maand wel 15 EUR missen om een rol vuilzakken te kopen, en zelfs als de rol op was, kon moeder haar wel een paar zakken toesteken. Nu vindt Millie al enkele maanden niet de ruimte om het nodige bedrag te storten op de Ilva-afvalrekening, waardoor de container en de zakken ernaast, niet kunnen worden aangeboden op de ophaaldag. 40% van de eenoudergezinnen heeft kans op armoede.

Hier moet ik even een persoonlijke bedenking plaatsen: zijn we er ons inderdaad van bewust dat dergelijke op het eerste zicht nietige beslissingen grote problemen veroorzaken voor een bepaalde bevolkingsgroep? Zo hoorde ik onlangs op een boekvoorstelling een gelijkaardig probleem: huishoudhulpen die amper 14 EUR bruto/uur verdienen en aangewezen zijn op het openbaar vervoer moeten ergens in de derde week van de maand kiezen tussen eten kopen óf het openbaar vervoer betalen om te kunnen gaan werken. Niet weinige malen is het gevolg dat zij zich op dat tijdstip (moeten) ziek melden.  

Millie laat niet graag merken dat zij het moeilijk heeft. Voornamelijk voor de kinderen, en ook omdat zij vindt dat niemand er zaken mee heeft. Voor zichzelf draagt ze nog de kleding van jaren geleden, en recente tweedehands kleding. In het weekend van een kinderloze week, eet ze als zuivere besparingsmaatregel bijvoorbeeld spaghettislierten die worden gekruid. Als Millie deze praktische zaken vertelt, zegt ze moedig daar niet echt problemen mee te hebben, want uiteindelijk heeft ze op dat ogenblik een warme maaltijd, een dak boven haar hoofd, kleding aan haar lijf, en van de vuilzakken die blijven staan, sterft er niemand... Dat is de manier waarop vele mensen in armoede hun situatie nuanceren. Zoals Jason, zoon van Els in de aflevering van Panorama stelde "We zijn niet echt arm, maar we zijn ook niet echt rijk".

Waar ging het mis met het waarmaken van de belofte van de regering om de kinderarmoede te halveren tegen 2020? Kan het zo moeilijk zijn om structureel iets te veranderen en kunnen we echt op tien jaar tijd niks bekomen dan achteruitgang? Bijvoorbeeld door poetsvrouwen een merkelijk hoger minimumloon toe te kennen? Door een rem te zetten op de huurprijzen die mogen worden gevraagd op de privémarkt, door de stijgingen van de nog recente voedselprijzen een halt toe te roepen of zelfs te verlagen?

Eén ding is zeker: gelukkig zijn er nog de arme moeders (en vaders) die knokken voor een andere toekomst voor hun nageslacht. Die zich het eten uit de mond sparen, afbetalingsplannen aangaan om de kosten betaald te krijgen, jaren geen nieuwe kleding kopen voor zichzelf om zoon of dochter iets te gunnen zodat ze meekunnen met de rest op school. Een dikke HOERA voor deze mensen, die uit één blik op hun kinderen weer moed putten voor een nieuwe dag van strijd. HOERA.